Herhangi bir sanat alanını değerlendirirken, bu sanat alanıyla ilgilenen “herkesin” okuması gereken bir eserden bahsetmek zordur. Scott McCloud’un 1993’de yayınlanan çalışması, Understanding Comics, böyle bir “çizgi roman”.
Aslında, Understanding Comics’in, tam anlamıyla bir çizgi roman olduğunu söylemek bile doğru olmayabilir.
215 sayfalık bu kitabı, tek cümleyle özetlemek gerekirse Understanding Comics; çizgi romanların basit eğlence araçlarından çok daha fazlası olduğunu düşünen Scott McCloud’un, türün potansiyelini ve işleyişini göstermek için yazıp – çizdiği bir eser.
Bu özelliği nedeniyle, Understanding Comics kurmaca bir çizgi roman, bir “hikaye” değil. Fakat yine de, basit çizimleri, eğlenceli anlatımı ve okuma kolaylığı düşünülerek hazırlanmış kurgusuyla, son derece keyifli bir çalışma. Bir başka deyişle, öyle ciddi bir konuyla ilgilendiği için, okurken sıkılacağınız, “okuma zorunluluğu”ndan okuduğunuzu hissedeceğiniz bir kitap değil.
Peki, bu kitapta neler anlatılıyor? Açıkçası bunların hepsine, ayrı ayrı yazılarda, tek tek değinmek mümkün, fakat kısaca özetlersek, McCloud, “çizgi roman” olarak adlandırdığımız mecranın tarihsel gelişimini biraz analiz ettikten sonra, sembollerin ve ikonların gücünü ve farklı alanlardakini potansiyellerini inceliyor.
Bunun ardından da, modern çizgi romanların nasıl işlediğine yoğunlaşmaya başlıyor: Kelimelerle resimler arasındaki ilişkiler, bu ilişkilerin farklı türleri, çizgi romanda mekan ve zaman kullanımı, paneller arasındaki geçişler, bu geçişlerin (“gutter” ve “closure” kavramları ile) önemleri, renk kullanımı ve daha pek çok faktörü inceleyerek, büyük ölçüde başarılı bir eser ortaya çıkarıyor.
Neden büyük ölçüde diyorum? Buradaki başarı kriterim ne?
Birincisi, McCloud’un çalışmasının çok öne çıkmayan yönleri, ya da en azından, benim beğenmediğim / doğru bulmadığım yönleri var. Kendisinin genel olarak “sanat” hakkındaki görüşleri, çizgi romanı yer yer (ki düşünün, benim bakış açımdan bile) biraz fazla ciddiye alması ve birkaç benzeri öğe nedeniyle, Understanding Comics aslında içerik olarak yüzde yüzlük bir çalışma değil. Ki burada, kendi görüşümü paylaşıyor olmama fazla vurgu yapmadan, bunun sadece benim görüşüm olmadığını, McCloud’un kendisi de dahil olmak üzere, Understanding Comics’in çeşitli açılardan eleştiriye ve yorumlamaya açık bir çalışma olduğunun çizgi roman çevrelerinde zaten kabul edildiğini de vurgulamak istiyorum.
Ama, Understanding Comics’in önemi zaten “kusursuz” bir çalışma olma iddiasından kaynaklanmıyor. Understanding Comics’in asıl başarısı içeriğiyle sınırlandırabileceğimizden çok daha önemli – Scott McCloud, öyle bir araştırma ve düşünce örneği hazırlamış ki, kitap bir sanat ve / veya araştırma dalı olarak çizgi roman için yepyeni bir terminoloji oluşturuyor.
Bu çok, çok önemli bir durum. Konuşmalarımız, yazılarımız ve düşüncelerimiz tamamen “kelime” ve “kavram”lara dayalı olduğundan, bunların eksik olduğu alanlarda düşünmemiz ve fikir yürütmemiz de imkansızdır; önce bunlara isim vermemiz, sonra düşüncelerimizi bu kelime ve kavramlar üzerinden aktarmamız gerekir. McCloud’un temel başarısı da burada – daha önceden adlandırılmayan, incelenmeyen, üzerine gidilmeyen o kadar fazla şeyin üzerine gidiyor ki, bugün bir çizgi roman eleştirmeninin, çizgi roman üzerine düşünen herhangi birinin sahip olması gereken vocabulaire’i neredeyse tek başına yaratmış oluyor.
Bunu karşılaştırmak için politik teori hariç bir alan göremiyorum – ama şöyle bir örnek verebilirim: Dünya üzerinde çok az insan, yazıldığı biçimle Thomas Hobbes’un Leviathan kitabında savunduğu mutlak monarşi kavramını savunur. Fakat, hangi üniversiteye giderseniz gidin, Leviathan politika ile ilgili bir şey okuyan tüm öğrencilerin okuma listesinde en baştadır, çünkü türün ilk örneğidir, Leviathan bilinmeden, Leviathan dikkate alınmadan teorik politika yazımını anlamak da çok zordur. Daha modern bir örnek vermek gerekirse, John Rawles’ın fikirlerini paylaşmayan, eksik bulan, bu fikirleri eleştiren pek çok liberal yazar vardır – fakat Rawles’ı bir şekilde olayın içine getirmeden, liberalizmi tartışmak neredeyse imkansızdır.
Understanding Comics de çizgi roman için böyle bir örnek teşkil ediyor – çizgi romanın yavaş yavaş saygı görmeye başladığı bu dönemde, çizgi romanı herhangi bir şekilde derslerinin içine koyan üniversitelerde, çizgi romanı ciddiye almak isteyenlere önerilen okuma listelerinde, Understanding Comics’in mutlaka yer alması da bu yüzden.
Ufak bir parantez açıp, kitabın önemli bir özelliğinden daha söz ederek bitirmek istiyorum. Understanding Comics, içeriği bakımından her türlü çizgi roman okuruna hitap ediyor.
Eğer çizgi romana yeni başlıyorsanız, size alanın güzel bir tarihçesini sunuyor ve ileride okuyacağınız çizgi romanlar için iyi bir zemin hazırlıyor. Eğer çizgi roman tecrübeniz varsa, okuduklarınızı daha iyi bir çerçeveye oturtmanızı ve daha sonra okuyacağınız eserleri daha objektif yorumlamanızı sağlıyor. Eğer çizgi roman “üstadı” olacak kadar çizgi roman bilginiz varsa bile, bildiğiniz şeyleri kavramsallaştırmanızı ve daha iyi gözlemlemenizi sağlıyor. Bu açıdan, çizgi roman ile ilgilenen herkes için olmazsa olmaz bir çalışma.
Scott McCloud’un tartışmasının içinde dile getirdiği örneklerden, kendi kişisel görüşlerinden, vs. hoşlanmayabilirsiniz. Fakat Understanding Comics, çizgi romanı ciddiye aldığını iddia eden herkesin, okumuş olması gereken bir eser.
Yazının ikinci bölümü için, buraya tıklayabilirsiniz: