İngilizce “Diversity” kelimesinin Türkçe karşılığı, “çeşitlilik”, “farklılık” gibi bir anlam ifade ediyor – dolayısıyla aslında çevrilmesi zor bir kelime değil. Fakat son yıllarda, bu kelime sosyal ve kültürel bir anlam kazanmış, çeşitlilik ifade eden bir kelime olmaktan çıkıp, çeşitli bilim dallarında incelenen bir “kavram” haline gelmiş durumda.
Bu kavramı, çizgi romanlarla ilgili bir yazının girişinde kısaca özetlemek pek kolay bir şey değil – fakat çok temel olarak; bir toplumu oluşturan farklı kitlelerin farkında olunması, bu çok-kültürlülüğün pozitif bir şey olarak görülmesi, her kitlenin eşit haklara sahip olması ve hepsine eşit derecede saygı gösterilmesi şeklinde özetlenebilir.
Son yıllarda Amerikan çizgi romanlarının popüler alana daha yakın olan örneklerine, yani (temel olarak) Marvel ve DC çizgi romanlarına baktığımızda, çoğu zaman ciddi anlamda ses getiren, önemli değişiklikler yaşandığını görüyoruz. Bu değişiklikler, bazen doğrudan yeni karakterler yaratarak, bazen de var olan kahramanlar değiştirilerek gerçekleştiriliyor.
Pek çoğunuzun mutlaka haberdar olduğu değişimlerden bazılarına rahatlıkla örnekler verebiliriz:
– Marvel’da, “Captain America” rolünün, Steve Rogers’tan alınıp siyahi karakter Sam Wilson (Falcon)’a verilmesi,
– DC Comics Earth 2 serisinde, siyahi bir Superman karakterinin kullanılması,
– Thor’un kadın olarak yeniden yaratılması,
– DC’nin Birds of Prey, Marvel’ın Fearless Defenders adı altında, tamamen kadınlardan oluşan süper kahraman takımları kullanması,
– Marvel’ın, 2014 yılı itibarıyla bir tane bile “beyaz erkek karakter” içermeyen Mighty Avengers serisi,
– DC Comics’in Earth-2 serisinde, şirketin en eski ve en önemli karakterlerinden Alan Scott’ın, yani birinci Green Lantern’ın eşcinsel bir karakter olarak yeniden yaratılması, Marvel’ın, eşcinsel bir karakter olan Northstar’ın erkek arkadaşıyla evlendiği sayıya dev bir “düğün” sayısı hazırlaması
– Marvel’ın en önemli paralel evren serisi Ultimate Spider-Man’de hayatını kaybeden Peter Parker’ın yerine, Meksika kökenli siyahi Miles Morales’i yaratılması
– Hem Marvel, hem DC’de git gide sayıları ve önemleri artmaya başlayan kadın karakter serileri: Marvel’dan Captain Marvel, Ms. Marvel, Elektra; DC’den Wonder Woman, Batwoman, Harley Quinn
– Bu adı geçen karakterlerden Batwoman’ın, lezbiyen bir karakter olarak kurgulanması,
– Marvel’ın geleneksel serilerinden Ms. Marvel’ın, Müslüman bir karakter ile yeniden başlatılması gibi pek çok durum ve daha fazlası, çizgi romanlarda ortak bir payda üzerinden değerlendirilebilecek değişiklikler arasında yer alıyor.
Tahmin edebileceğiniz gibi, bu ortak payda da başlıkta adı geçen “diversity” meselesi.
İngilizce kullanılmasından anlaşılacağı gibi, bu kavram zaten köken olarak farklı kültürlerden oluşan Amerika Birleşik Devletleri ve Kanada’da çok önemli bir olay haline gelmiş durumda. Sadece “etnik köken” anlamında değil, her türlü kültürel farklılığa açık olma anlamında kullanılan bu kavram, politika ve sanat gibi önemli alanlardan, ders kitapları ve reklam panoları gibi daha küçük alanlara kadar, pek çok mecrada kendisini belli ediyor.
Bunun genel olarak sanat ve eğlenceye – ve dolayısıyla çizgi romanlara – yansıması da elbette ciddi boyutlarda oluyor. İnsanlar sanat eserlerinde, toplumu simgeleyen her türlü yerde (ki bu bir film de olabilir, bir billboard’daki reklam da olabilir) kadınları, Afrikalı-Amerikalıları, eşcinselleri, Müslümanları, Meksikalıları, toplum içinde yer alan ve bir şekilde dışlanmış / dışlanmakta olan herkesi görmek istiyorlar – bunun eksikliği, ciddi anlamda eleştiri sebebi olabiliyor.
Ki bunun boyutlarını şöyle anlatılabilir: hiçbir art niyetiniz olmadan, dört ana karakteri de beyaz olan çok çok iyi bir film çekseniz, filmin sanatsal kalitesi ne derece yüksek olursa olsun, birileri “Ama hiç siyahi karakter yok.”, “Ama azınlıkları hiç temsil etmiyor” gibi eleştiriler getirebiliyor. Friends dizisini hepiniz biliyorsunuzdur, o dizi bile, tüm başarısına rağmen, “New York’ta yaşayan altı beyaz arkadaş” şeklinde eleştiriler alır olmuş durumda.
Sonuç olarak iki şirket olan Marvel ve DC Comics de, git gide daha çok önemsenen bu sorun karşısında, hem çizgi romanlarında, hem de yavaş yavaş filmlerinde, daha “çeşitli” bir karakter yelpazesi yaratmaya çalışıyorlar. Bu konular artık bahsettiğimiz ülkelerde, ve ciddi bir göçmen nüfusu olan Avrupa ülkelerinde günlük haber olacak kadar sık konuşulan konular – fakat Türkiye’den bakıldığında, bütün bu değişikliklerin neden yapıldığı çok net olmayabilir. Amerikan çizgi romanının yaşadığı bu değişiklikleri takip ederken, bu çizgi romanları okuyup, bu filmleri izlerken, ortada böyle bir değişiklik yapma gerekçesi olduğunu hatırlamak da önemli.
Bu yüzden, özet olarak verilebilecek basit bir ipucu şu: Ne zaman bir çizgi roman kahramanının veya takımının, hatta yazar – çizerinin, “beyaz, Hristiyan, heteroseksüel Amerikalı erkek” modelinden uzaklaştığını görürseniz, bu yazıda bahsedilen kavramın bu kararda önemli bir rol oynamış olabileceği ihtimalini değerlendirebilirsiniz.
“Beyaz, Hristiyan, Amerikalı heteroseksüel erkek” çok uzun bir tanım gibi gözükebilir, ama şu adresteki grafiklere göz atarak, Amerikan çizgi romanlarının popüler boyutuna ne kadar hakim olduklarını rahatlıkla görebilirsiniz.
Bu kavramın tarihi, çizgi romanlarda ne zaman gözükmeye başladığı, Marvel ve DC’nin bunu günümüzde nasıl kullandıkları, iki şirketin ortak ve farklı başarıları ve başarısızlıkları için bu yazının devamına, Popüler Çizgi Romanlar ve “Diversity” 2 yazısına göz atabilirsiniz.